فیلم طلا، روایت روباه های مکار و پینوکیو های ساده شهرستان - تور اروپا ارزان

علی فرهمند| این طلای شهبازی است. نوآور و خلاق در چارچوب سست و تنگ کارنامه نوشتاری و تصویری پرویز شهبازی می شود احساس کرد یک گام رو به جلو آمده، اما خدایی نانموده توقعات بالا نرود که اوج خلاقیت فیلمسازش در حذف شخصیت همیشگی دختر دانشجوی شهرستانی خلاصه شده و این بار، خبری انگار از پسران در کمین عفت های از شهرستان آمده و گرسنگان گرگ صفت ساکن تهران نیست.

اما همچنان پند ها و پیغام های اخلاقی فیلم سازش را می توان در تار و پود اثر احساس کرد؛ نصیحت های اتوبوسی که جوانان را به جای کشیدن سیگار به خوردن پسته تشویق می نمایند و دوستی های قبل از ازدواج را معلول فریب شیطان می دانند و نسل جوان را نسلی سرکش، دروغ گو، بی هویت و پُر از احساس گناه تصور (و تصویر) می نمایند!

جالب اینکه حضور شیطان رجیم را می شود توی فیلم های پرویز شهبازی حس کرد. هر جا جوان هست، سروکله شیطان پیداست. دختری اگر هست در کنار پسری، مقصد و مقصود شیطان است. انگار یک دُگم، یک پیرمرد خشک بازاری تُپل مُپل که صبح ناشتایی زده می رفته دم حجره و ظهر ها کباب خوران با پیاز، از پشت دخل، نسل جوان را برانداز می نموده و به خیالش جوان ها را شناخته، دارد فیلم می سازد، فیلم هایی درباره جوانان.

وزارت فرهنگ و ارشاد در برابر وزارت صرفا ارشاد درون آقای روشنفکر (از نظر دوستان منقد) که عددی نیست! شهبازی یک تنه مقابل این نسل ایستاده- شاید بی آنکه خود بداند- و دارد از پشت دوربین، باور های واپس گرای خود را نفرت پراکنی می نماید.

ساختاری تحت تاثیر شلختگی های فیلمفارسی و فکری نوستیز. مباحث شعاری و بدوی و روایت های سطحی آثار پرویز شهبازی از نفس عمیق تا طلا و تا خانه دختر و سال دوم دانشکده من (به عنوان نویسنده فیلمنامه)؛ نصیحت های آیتمیک دهه شصتی که روزگاری از تلویزیون پخش می شد، دستمایه فیلمنامه های اوست.

روابط مخوف و شیطانی قبل از ازدواج، مردان ریاکار و زنان ساده که قربانی سادگی شان می شوند یا حتی مردانی که تن به خیانت داده و یک دختر معصوم را از راه به در می نمایند؛ و از آنجایی که این موضوعات باید به سرانجامی شبیه به سرانجام همان آیتم های پندآموز برسد، سرنوشت زنان و مردانی که روابط آزاد و رادیکال دارند به نیستی و ویرانی ختم شده که معمولا سرانجام کارشان مرگ است و روباه های مکاری که به انتظار پینوکیو های ساده شهرستانی نشسته تا یک لقمه چپشان نمایند نیز دچار سرانجامی شوم می شوند و این چرخه ادامه دار است حتی در طلای شهبازی.

این فیلم ها فقط یک جمله در تیتراژ کم دارند و اگر پیش از شروع بر سیاهی نوشته می شد: هر چه کنی به خود کنی، گر همه نیک و بد کنی لااقل تکلیف تماشاگر با اثر معلوم می شد و در مرز بین بدویت ملموس و روشنفکری نامحسوس برآمده از مطبوعات گیر نمی کرد.

در عین حال از منظر سینمایی، چیزی درخور و جنبه ای قابل توجه را در آثار شهبازی نمی توان یافت که فن کارگردانی اش مشهود باشد. در یک نگاه کلی اگر آثار او با فیلم سازان هم ترازش مثل مرحوم فرج الله سلحشور یا جمال شورجه مقایسه شود به رغم تمام نظرات مخالف، فیلم های دیگر هم ردیف های شهبازی، فیلم تر است و راه ورود بهشان سرراست تر و تکلیف منقدان نیز معلوم تر تا آثار خود او. تازه شیطان آن آثار، واقعا شیطان است و اینجا چیزی است شبیه به شیطونک!

اتفاق ساده شروعین طلا با اجرایی ضعیف از همان لحظه های نخست پای خنده را وسط می کشد: رفقا رسیده و نرسیده یادشان می اُفتد، دوربین روشن است و باید در این 80 دقیقه، مغازه زد. 4 جوان بی آینده لنگ در هوا که یکی میان خارج رفتن (معلوم نیست دقیقا کدام خارج؟)

و اینجا ماندن و سوپی زدن، دومی را انتخاب می نماید! (معلوم نیست با چه متر و معیاری) و یکی دیگر هم 6 ماه است حقوق نگرفته؛ اما خوب خرج می نماید و چندان معین نیست هدفش چیست! (هومن سیدی) و سومی 10 سال است کار می نماید و اتفاقا حقوق هم می گیرد، اما آه در بساط ندارد و چهارمی بابای پول دار، زندگی خوب، آینده دار با شخصیت، مهربان؛ اما، چون اولا زن است و ثانیا جوان و ثالثا دارد در فیلم پرویز شهبازی بازی می نماید باید یک جوری زندگی اش را دستی دستی به نابودی بکشاند!

از این روی، چندان عجیب نیست که نماد مظلومیت زنانه در سینمای ایران- نگار جواهریان- که در نیمه نخست داستان، شخصیت معقولی دارد و پیش قدم در کار خیر، ناگهان پیشنهاد سارقی می دهد و مرد غیرتمند داستان که ثانیه ای قبل می گوید: اگه قرار بود از این کارا بکنم، الان وضعم این نبود، فورا در کسوت سارق در می آید.

6 ماه کار بی مزد را باور کنیم یا سارقی تر و تمیزش را؟ تحول شخصیت ها شبیه به بالیوودِ قدیم است در طلای شهبازی؛ بی درنگ و از پشت درخت! اینکه شخصیت ها جان ندارند نیز معلول باور سازنده است نسبت به جوانان و بعید است برشود به ناآشنایی به فن فیلمنامه -که بعد از بیش از ده فیلم نامه و 7 فیلم بلند... در واقع در باور آثار فیلمسازش، این ها جوان هستند و خام و حرف گوش نکن و اقداماتشان نیز چندان قابل هضم نیست؛ بنابراین هرچه غیرقابل باور، روشنفکرانه تر. همانطور که دردِ پسرِ پول دار نفس عمیق معین نیست، دردِ دختر پول دار طلا نیز -و در این میان دردِ تمام جوانانی که در فیلم های سازنده اش شلنگ تخته می اندازند! تنها می دانیم این ها جوانانِ گناه کارند و فقط به فکر لذت.

پسر می پرسد: شب چیکاره ای؟ و دختر -که باردار است، اما هنوز ازدواج ننموده- احساس گناه می نماید. تاوان این گناه را نیز با سقط نکردن و مادر بودن می پردازد که این برمی شود به خلاقیت کارگردان در طلای خود که برخلاف سایر فیلم هایش، زنِ گناه کارش را سر به نیست نمی نماید؛ اما مرد همچنان خواهد مُرد و پرسشِ منطقی چرا پول ها را چنین قابل دست یابی [و تابلو]توی کیفش مخفی کرد که این طور به راحتی کشته شود؟

این جا کارساز نیست، چون پس از گذشتن از مرز، کشتنش توسط کارگردان کار سختی محسوب می شد! یا باید فروتن باشی و طلافروش یا فروتنانه دلار ها را کف دست بگیری و بمیری! تنها یک زن اهل روابط خارج از عرف نبود که بعد می فهمیم بیچاره کارگری می نماید و ما زود قضاوت نموده ایم. تنها یک موسیقی جان سوز کم داشت و درختی که مرد را از پسِ پشتِ خود، متحول سازد! از این کلیشه تر؟

اسم فیلم بی خود طلا ست. رابطه مرد (سیدی) و برادرزاده اش (طلا) اصلا شکل نمی گیرد. اصلا آدم های توی فیلم به کسی تعلق خاطر ندارند که علاقه شخصیت اصلی داستان به یک بچه -که پنج دقیقه هم در فیلم نیست، دیده شود. دختر پدرش را می کشد و پدر (پدرِ طلا) فرزندش را ماه به ماه نمی بیند و خیالشان هم نیست، حالا عمویی پیدا شود و دلش برای طلا بسوزد؟

جوان ها جاهل و نادم، کافر و دنباله روی شیطان رجیم. آدمِ خوب در فیلم کیست؟ یک پدربزرگِ دل نشین داریم که پای وامِ نسل جوان را امضا می نماید. ضمانت شان را می نماید. بیچاره دوست داشتنی. کاش جوان ها هم به پاکی این پدربزرگ بودند، نه؟

این احتمالا آرزوی کارگردان است که با نمای درشت چهره شیطان/ شخصیت های جوان خود را به وقتِ ارتکاب جرم تصویر می نماید و آن ها را در برزخِ رنگ و لعاب تصویرهاش رها می نماید تا مرگ شان آینه عبرتی شود برای جوان های تماشاگر.

من، اما همچنان معتقدم این طلای شهبازی است؛ اثری که می شود تا آخر تماشایش کرد و اگرچه دل سرد و خسته سالن را ترک گفت، اما لااقل نه شهرستانی دارد، نه تجاوزی، دوخت و دوزی، نه آهنگرانی کافری و نه فروتنی و نه موسیقی پاپِ سطحی سرانجامی. به نظر شما این گامی به جلو برای فیلمسازش نیست؟