تَکَم گردانی؛ نمایشی برای آمدن بهار

به گزارش تور اروپا ارزان، تکم گردانی از نمایش های ویژه استقبال از نوروز و بهار است که همه ساله دراستان های آذری نشین برگزار می گردد.

تکم گردانی درواقع نوعی نمایش عروسکی و سیار است که همه ساله و پیش از شروع سال نو از سوی تکم چی ها در استان های آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، زنجان و اردبیل اجرا می شود.

در این نمایش تکم چی، بزی عروسکی را تهیه و چوبی به شکم آن وصل می نماید و سر دیگر چوب را از تخته ای که در میانش سوراخی دارد عبور می دهد. تکم چی با بالا و پایین بردن چوب، بز عروسکی را می چرخاند. به عروسک منگوله هایی وصل است که هنگام چرخاندن عروسک، تکان می خورند. همچنین تکم چی هنگام چرخاندن عروسک، اشعاری به زبان ترکی می خواند و آمدن بهار و نوروز را مژده می دهد. تکم چی مانند سایر نمایش گردانان سیار خیابان به خیابان، کوچه به کوچه و خانه به خانه می رود و نوروزی طلب می نماید. اگرچه این نمایش مختص مناطق آذری نشین است اما گاهی تکم چی ها از دیار خود به استان های مجاور می فرایند و نمایش تکم را اجرا می نمایند. نکته حائزاهمیت دیگر این است که یکی دو نفر نوازنده نیز تکمچی را هنگام اجرای نمایش همراهی می نمایند.

محمدرضا درویشی، پژوهشگر فرهنگ عامه معتقد است: تکم چی ها یا عروسک گردان های نوروزی، بشارت دهندگان بهار و نوروز در مناطق آذربایجانی نشین ایران بوده اند. اینان با حرکت دادن تکم ها یا عروسک های کوچک چوبی تزئین شده و خواندن آواز به نوروزخوانی و بهارخوانی می پرداختند. تکم گردان های آذربایجان در آستانه عید نوروز باستانی، با تکه عروسک هایی با نمایی از بز و ماجراهای شیرینش به استقبال بهار طبیعت و سال نو می فرایند.

اشعار تکم چی ها درونمایه های متنوعی دارند:

باهار آمد، باهار آمد، خوش آمد/علی(ع) با ذوالفقار آمد، خوش آمد

جناب جبرئیل نامه گتیردی/گتورجگین پیغمبره یتوردی /موبارک قوللارین گویه گوتوردی

سیزین بو تازه بایرامیز موبارک/ آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک

ترجمه:جبرئیل نامه ای آورد و به دست پیامبر(ص) رساند. پیامبر دستان مبارکش را به سوی آسمان گرفت. عید شما، ماه و سال و هفته و روزتان مبارک باد!

برخی تکم چی ها هم این اشعار را می خوانند:

امیرالمؤمنین(ع) تخته چیخاجاق/ یزیدین بوینونا نوخدا ووراجاق/ شیرین شربت سو یرینه آخاجاق/ سیزین بو تازه بایرامیز موبارک

ترجمه:امیرالمؤمنین(ع) بر تخت خواهد نشست و بر گردن یزید افسار خواهد زد. پس از آن به جای آب در همه جا شربت جاری خواهد شد/عید نو شما مبارک.

یکی دیگر از اشعاری که تکم چی ها می خوانند، این است :

تکم تکم ناز ایلر/ چوبانا آواز ایلر

ییغار قویون قوزونی/ بایراما پشواز ایلر

ترجمه: تکم ناز می نماید و برای چوپان آواز می خواند. گوسفندها و بره ها را جمع می نماید و به پیشواز عید می رود.

یا این اشعار:

بو تکه اویون ایلر/ قوردونان اویون ایلر

ییغار گیلانین دویوسون/ چوبانین تویون ایلر

ترجمه: این بز با گرگ بازی می نماید و برنج گیلان را جمع می نماید تا برای چوپان عروسی بگیرد.

برخی اشعار هم برای مطالبه انعام است:

تکه گلدی هاوادان/ بئر دونی وار یلدن، هاوادان

خانیم تکه نین پایین گتیر/ ائوین اولسون آبادان

ترجمه: بز از آسمان آمد با پیراهنی از جنس باد. خانم، سهم بز را بیاور تا خانه ات آباد شود.

یا این اشعار:

بو تکه نین کندی وار/ کمندی وار کندی وار

هر قاپیدا اویناسا / بئر نلبکی قندی وار

ترجمه:این بزمتعلق به روستاست و بر در هر خانه ای که برقصد، سهمش یک نعلبکی قند خواهد بود.

برخی اشعار هم زندگی روزانه را به نمایش می گذارند :

بو تکه آختا تکه/ بوینوندا وار نوخدا تکه

قیرچا قیرچا چپیش لر/ یووشانین باشین دیشلر

گئدر یایلاقدا اوتلار/ گلر آراندان قیشلار

یاخشی اولار قویونون آغی / گئدر دولانار داغی

گلین لر یی یر قویماغی / ایللاه کی قیقاناغی

ترجمه:این بز طنابی بر گردنش دارد/ سر هر که را که نزدیک شود گاز می گیرد / برای چرا به ییلاق می رود و قبل از زمستان برمی شود / گوسفند سفید که در کوه می چرخد مرغوب است/ تازه عروس ها کاچی و خاگینه می خورند.

همچنین این ابیات را نیز می خوانند:

بیزیم یرده یومورتانی یویاللار/ سونرا دونوپ یددی رنگه بویاللار/ یددی سینده تحویل اوسته قویاللار

سیزین بو تازه بایرامیز موبارک / آییز، ایلیز، هفتز گونوز موبارک

ترجمه: در جایی که ما زندگی می کنیم، تخم مرغ را می شویند و با هفت رنگ نقاشی می نمایند و به هنگام تحویل سال بر سر سفره می گذارند. عید شما و ماه و سال و هفته و روزتان مبارک*.

تکم گردانی در نواحی غربی استان گیلان هم انجام می شود و به آن آینه تکم می گویند. در گذشته تکم چی ها از اردبیل به سمت نواحی غرب گیلان و گاهی تا بندر انزلی و رشت نیز می رفتند تا مژده رسیدن سال نو را به مردم بدهند. از آنجا که تکم چی ها در دو طرف تکم، 2 آینه کوچک وصل و با تکه پارچه های رنگی، منجوق و پرهای زیبا عروسک را تزئین می کردند، به آن آینه تکم می گفتند.

رگه هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان از جمله اراک و ملایر دیده شده است اما باید اذعان کرد خاستگاه تکم آذربایجان و به خصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است.

در گذشته تکم چی ها حدود یک ماه قبل از عید نوروز سر و کله شان در روستاها پیدا می شد و با اجرای نمایش آینه تکم، آمدن بهار را نوید می دادند. بعد بچه ها دور و برشان را می گرفتند و با تکم چی ها شادی می کردند.