ایرانیان به منطق مستقل دانشگاه فکر نکردند، انتقاد از بازخوانی دانشگاه ایرانی ذیل ایدئولوژی ها و شبه ایدئولوژی های بیرون از دانشگاه - تور اروپا ارزان

کانت در جایی از کتاب می گوید طبق رویه جاری، دانشکده های برتر مواظب اند وصلتی ناجور با دانشکده های مادون برقرار ننمایند. ابتدا بفرمایید این رجحان و مادونی که ظاهراً قبل از کانت بوده تا چه حد برگرفته از اندیشه افلاطون و تقسیمات افلاطونی در شهر است؟

افلاطون دو تیپ از شهر را مطرح نموده است؛ یکی شهر ایده آل و دیگری شهر واقعی. جمهوری متعهد به توصیف شهر ایده آل است، شهری به قول افلاطون در آسمان است یا در کلام و نظر. در جمهوری افلاطون به صراحت بیش از چهار یا پنج بار تأکید می نماید که چنین شهری قرار نیست روی زمین محقق گردد. چرا که این، طرحی از یک شهر ایده آل است نه واقعیت؛ درست همان گونه که بقیه موجودات ایده ای در عالم ایده ها دارند. به این معنا، موضوع این شهر، ایده آل های شهری در طبقه شاهی و طبقه قبل از آن، یعنی طبقه پاسداران است و نه طبقه پیشه وران و صنعتگران و حتی بردگان. مسئله افلاطون در این شهر، خِرد است و بازتاب این خرد در طبقه حاکم. او به دنبال تعریف عدالت است و عدالت را در شکل آرمانی اش، قابل ارجاع به خرد می داند. از همین رو است که برای وی، اوج عدالت و اوج خرد در یک نقطه به هم می رسند. اگر این نکته، یعنی ایده بودن جمهوری به مثابه الگویی از نظم اجتماعی و سیاسی فراموش نگردد، آنگاه می توانیم تمام حرف های سخت و عجیب و غریبی که در جمهوری بیان شده را بشنویم و تحمل کنیم. حتی زمانی که از زندگی مشارکتی زنان و مردان و عدم اجازه آن ها برای شناسایی فرزندان خود و حذف انواع بسکمک از موسیقی ها و داستان ها و قالب های هنری صحبت می نماید. برای فهم این موضوع باید آنچه افلاطون در رساله فایدروس بیان داشته را مبنا قرار دهیم؛ آنجا که از سه پاره نفس آدمی سخن گفته و شریف ترین و ارجمندترین پاره وجود آدمی را نفسی دانسته است که در حیات پیشین خود سوار بر ارابه ای از جنس خرد در آسمان ها سیاحت نموده و ایده ها و گرمی و روشنایی آن ها را از نزدیک مشاهده و تجربه نموده است.

اگر چنین باشد و بدانیم که تمام مباحثی که افلاطون در جمهوری عرضه نموده صرفاً معطوف به همین طرح عالی و متعالی نفس یعنی روح است، و این را هم در نظر داشته باشیم که آدمی دو پاره دیگر، یعنی اراده و میل هم دارد که به خواسته های تن وی مربوط می گردد، آنگاه می توانیم در مقابل تمایزهای طبقاتی مطرح در جمهوری، از انعطاف ها و مراوردات و نوع متفاوتی از کنش های اجتماعی که در آثاری چون مرد سیاسی و قوانین مطرح شده، سخن بگوییم.

در شرایط واقعی انسان ها دو بعد دیگر هم دارند؛ یعنی بعد اراده و بعد مربوط به امیال و خواهش های شخصی. بر این اساس، افلاطون در مقابل آن تک شهر ایده آل، شهرهای واقعیِ چندگانه ای را معرفی می نماید که انسان ها لزوماً خردمند نیستند اما می توانند بر اساس روگرفت و سایه تعدیل شده ای از خرد که کاملاً با تجربیات عملی ما شکل می گیرد، عمل نمایند. در اینجا ما با سختگیری های پیش گفته در جمهوری روبرو نیستیم. بنابراین ما دو الگو از نظم اجتماعی داریم، یکی ایده آل که در کتاب جمهوری عرضه شده و دیگری تجربی و واقعی که در مرد سیاسی و قوانین مطرح شده و اشکال چندگانه ای دارد.

حال ببینیم آیا کانت بر اساس ساختار رجحان نفس بر دو پاره دیگر، رجحان یا عدم رجحان بعضی از دانشکده ها بر دانشکده های دیگر را مطرح نموده است یا خیر؟ از نظر کانت تا به امروز یعنی تا زمانه خود کانت، شاخص برتر بودن و برتر نبودن دانشکده ها را نهادهای قدرت بیرون دانشگاه معین می کردند. بدین معنا که دستگاه قدرت سیاسی یا دولت و کلیسا و حتی جامعه، حسب اینکه تا چه حد از سود و منفعت این دانشکده ها برخوردار می شدند، نشان لیاقت و رجحان را به آن دانشکده ها اعطا می کردند. تنها دانشکده ای که به این نهادهای قدرت سود نمی رساند دانشکده فلسفه است. بنا به این شاخص، دانشکده فلسفه، دانشکده ای است مادون. یعنی در شرایطی که خِرد متنزل ترین صندلی اجتماعی را دارد و یا هنوز به صندلی درخوری دست نیافته است، اگر دانشکده فلسفه را مساوی با خرد بدانیم، آنگاه نباید انتظار داشت که این دانشکده در ردیف دانشکده های برتر قرار گیرد.

با این همه، کانت خواستار آن است که این معادله بر عکس گردد، یعنی دانشکده ای که وابستگی ندارد و از نظر مراکز قدرت بیرونی واجد هیچ کارکرد و خاصیتی نیست، بیاید و در مجلس دانش نقش جناح چپ را ایفا نماید. اساساً کار چپ ها نقادی شرایط موجود و محافظه کاری های نظام حاکم است. کانت خواستار این است که دانشکده فلسفه چنین نقشی را مجلس دانش ایفا نماید.

برای نیل به چنین نقشی، ضروری است صندلی دانشکده فلسفه از شرایط مادون به برتر ارتقا یابد. این طرح با آنچه افلاطون در جمهوری بیان داشته اندکی نزدیکی دارد. یعنی به شرایط ایده آلی بیندیشیم که در آن بر اساس طرحی اجرایی، بخواهیم به سمت عقلانیت عمومی حرکت کنیم. با عطف توجه به تمامی تفاوت هایی که بین افلاطون و کانت وجود دارد، می توان گفت کانت همچون افلاطون که ایده ای را برای شهر مطلوب متصور شد، ایده ای را برای دانشگاه مطلوب متصور شده است که در آن این نهاد متمرکز عقلانیت را نمایندگی نموده و همچون خِردِ متصل به جامعه پیرامونی خود نور و گرما می بخشد.

به عقیده کانت، برای اینکه به آن شرایط عقلانی کمال یافته برسیم، باید صندلی خرد و والایی و رجحان آن تثبیت گردد. شبیه جمهوریِ افلاطون که فیلسوف- به عنوان نماینده خرد- بر آن حکمروایی می نماید، در دانشگاه کانتی هم دانشکده فلسفه که نماد خرد و دانش و عقلانیت است و به آینده نظر دارد، مدیریت می نماید و بر صدر می نشیند تا دانشگاه به مثابه اتاق فکر جامعه، عقلانیت و خرد را توسعه داده و عمومیت ببخشد.

با اینحال کانت بدین نکته توجه دارد که اساساً فرایند فراوری و توسعه دانش و عقلانیت فرایندی کاملاً تدریجی، انباشتی و آرام است و چیزی به نام انقلاب و جهش در این عرصه نداریم. بدین ترتیب، دانشمندان و استادان دانشکده ها با همدیگر مصاحبه می نمایند و طی دهه ها و سده ها و هزاره ها آرام آرام عقلانیت را گسترش می دهند. چشم انداز سرانجامی و غایی عقلانیت به مثابه یک دورنما، به ما کمک می نماید تا دائماً تلاش ورزیده و دست از تلاش نکشیم. آنجا که کانت هشدار می دهد تمام راهی که در هزاره های قبل طی نموده ایم، در مقابل راهی که از این به بعد باید طی کنیم بسیار اندک به حساب می آید، بدین معنا است نباید به نحو ایدئولوژیک، نیل به آزادی و کمال را دست یافت و یا در معرض دست یابی نزدیک متصور شویم. به همین سبب است که به باور من، کانت متفکری پیشاایدئولوژی است. در شرایط ایدئولوژیک، هم سرانجام و هم زمان نیل به آن برای ما معین است. برای کانت چنین مرزی وجود ندارد، به همین خاطر راه عقلانیت و آزادی و انسانیت یک راه باز است و تمام هزاره هایی که تا به امروز آمده ایم در نسبت با راهی که در آینده باید طی کنیم، اندکی بیش محسوب نمی گردد.

اگر این طرح کانت را به امروزمان تسری دهیم و برای مثال دانشکده ها را دیسیپلین های موجود در نظر بگیریم نه الزاماً آن چیزی که در آن موقع بوده، اکنون ما کجای نزاع دانشکده ها هستیم؟

زمانه ما با زمانه کانت بسیار تفاوت دارد. پس از آنکه کانت ایده خود را طرح کرد و پیرامون آن مباحث متعددی در جامعه آلمانی زبان و غیرآلمانی زبان مطرح شد، چند دوره گفتمان اجتماعی کلان طی شده و کم و بیش پیشنهادهایی برای مدیریت بهتر جامعه و توسعه خرد و انسانیت تجربه شده و نقاط قوت و ضعف هرکدام معلوم شده است. مثلاً گفتمان ناسیونالیسم، سوسیالیسم، لیبرالیسم آزمون خود را پس داده اند. علیرغم همه این تجربه ها و ملاحظات انتقادی ای که نسبت به هر یک از این گفتمان ها می گردد روا داشت، مسئله مورد ادعای کانت در مجموعه آثارش و خاصه در نزاع دانشکده ها، همچنان مطرح است. ما هنوز هم به الگوی پایدار و ماندگاری برای استقلال دانشگاه دست نیافته ایم. دولت ها و نهادهای مالی و نهادهای دینی هم در این موضوع کارنامه قابل قبولی از خود به یادگار نگذاشته اند. لذا الگوی کانتی برای اعطای استقلال از جانب دولت هم نتوانست در طول زمان به مثابه راهکاری پایدار و بادوام موردنظر قرار گیرد. شاید راهکار آینده، جامعه مدنی قدرتمند باشد. هر یک از ایدئولوژی ها و شبه ایدئولوژی ها که در این 200 سال ذهن قاطبه ملت های دنیا را به خود اختصاص داده اند، حتی دعاوی لیبرال و نولیبرالی که دانش را از چاله دولت و دین به چاله دیگری از سنخ اقتصاد و بازار آزاد انداخته است، نتوانسته اند علیرغم ادعا، استقلال دانشگاه را تضمین نمایند. آن ها در عمل، دانشگاه را خدمتگزار خود خواسته اند. دانشگاه بر کنار از جذابیت های نهادهای بیرونی، نیازمند میدان بازی مستقل خویش است. با این شرح، هنوز هم مسئله زمانه ما استقلال دانشگاه است و رساله کانت از این نظر، هنوز هم دربردارنده نکاتی بسیار نغز و عمیق است.

نکته دیگری که در نزاع دانشکده ها آمده و هنوز هم در زمانه ما هم مطرح است آن است که بنا به میزان و شدت نزاع مشروع موجود در یک دانشگاه، می توان از زنده بودن و مشروعیت و مقبولیت آن دانشگاه سخن گفت. بنا به این شاخص، دانشکده ها و گروه های علمی در یک فضای گفتمانی درون دانشگاه، با یکدیگر نزاع ورزیده و با هم جدال و نزاع می نمایند تا دانش و علوم شفافیت و صراحت بیشتری پیدا کند و قدم به قدم به سمت آینده حرکت کند. بازی دانشگاه در میدان های دیگری همچون میدان سیاست یا میدان اقتصاد یا میدان دین یا میدان ایدئولوژی های عظیم و نیمه عظیم که دانشگاه ها را احاطه می نمایند، اساساً اجازه نمی دهد که دانشگاه بر اساس اقتضای بنیادین خود عمل کند و تزاعی مشروع درون دانشکده ها و بین دانشکده ها، مبنای توسعه علم و فناوری قرار گیرد. این نکته بسیار مهم دیگری است که بازخوانی رساله نزاع دانشکده ها را در زمانه ما ضرورت می بخشد. به ویژه ما ایرانیان که در این نه دهه به منطق مستقل دانشگاه فکر ننموده ایم. از مسئولیت اجتماعی دانشگاه صحبت نموده ایم، از مسئولیت دانشگاه در قبالِ ناسیونالیسم دولتی و عمومی، نهاد سیاسی اقتصادگرا در برنامه های توسعه، نهاد سیاسی انقلابی، نهاد سیاسی دینی و غیره صحبت نموده ایم، اما از این که دانشگاه باید چگونه باشد تا علم و دانش را بر اساس منطقی خودخواسته توسعه دهد و بر اساس منطقی درونی با نهادهای بیرونی ارتباط داشته باشد، سخن نگفته ایم یا کم گفته ایم. ما به سبک فیلسوفان، درباره این موضوع تأمل فلسفی ننموده ایم. به این معنا، هرچند به عملکرد مسئولیت اجتماعی دانشگاه در قابل دولت و اقتصاد و جامعه در تمام این نه دهه جز دو دهه اخیر، نمره نسبتاً قابل قبولی می دهم، اما در مورد تأمل درباره اینکه دانشگاه می تواند برای خودش میدان نظری و عملی مستقلی را تعریف کند و میدان خود را بیابد، چندان نمره مثبتی نمی دهم. از این نظر ضرورت دارد که ما چندباره و از منظرهای مختلف رساله نزاع دانشکده ها را بخوانیم و مباحث آن را مورد تأمل قرار دهیم.

و نکته سرانجامی...

بیاییم همچون کانت بین دو سطح ایده آل (مطلوب) و واقعی دانشگاه در ایران تفکیک کنیم و شرایط موجود را بر اساس شرایط مطلوب مورد تأمل قرار دهیم. بخش قابل توجهی از نقدهای رایج در کشور ما به دانشگاه ایرانی در یکی از این دو ساحت دسته بندی می گردد بی آنکه به گونه ای سازمان یافته رابطه وضع موجود و وضع مطلوب ترسیم گردد. بدون شک دانشگاه در ایران معاصر از زمینه اجتماعی معینی برخاسته و از همین زمینه اجتماعی متأثر بوده است. اینکه ما خواستار شرایط اجتماعی و فکری و فرهنگی متفاوتی در بستر عقلانیت دنیای باشیم و به نحوی این مطلوب عقلانیِ دنیا شمول از دانشگاه برآمده باشد و بر اساس همان طرح، دانشگاه ایرانی را بازطراحی نموده باشیم، نقطه مغفول دانشگاه ایرانی است. دانشگاه ایرانی در این نود سال عمدتاً ذیل ایدئولوژی ها و شبه ایدئولوژی های بیرون از دانشگاه بازخوانی شده است. میدان بازی و فعالیت دانشگاه از بیرون تعریف شده و همیشه دانشگاه به مثابه نهادی خدمتگذار طلب شده است. در همین قواره، ارتقاء کمّی و کیفی دانشگاه تعریف شده و آیین نامه هایی برای جذب، ارتقاء فعالیت و کنش کنشگران دانشگاهی اعم از استاد و دانشجو در کارکنان تعریف و ابلاغ شده است. به این معنا ما دانشگاه را در این نه دهه برای اهداف معین بیرونی خواسته ایم و برای اینکه با سرعت بیشتری به خواسته های بیرونی مان برسیم، استانداردهایی را هم برای دانشگاه منظور نموده ایم. اما این استانداردها برای دانشگاه از آن جهت که دانشگاه است، منظور نشده بلکه برای این بوده است که ما با قدرت و سرعت بیشتری به اهداف نهادهای بیرونی که از قضا صاحبان قدرت هم هستند دست یابیم.

این در حالی است که می بایست به موازات کارهایی که برای دانشگاه خدمتگذار کردیم، برای دانشگاه به ماهو دانشگاه هم می کردیم. این اتفاق در کشور ما نیفتاده است. باید به دانشگاه مستقل و لوازم آن بیندیشیم. باید به دست های درازی که از طرف نهادهای قدرت به سمت دانشگاه دراز می گردد بیندیشیم. باید به میدان و منطق ویژه دانشگاه بیندیشیم. طرحی که کانت ارائه می نماید بر اساس واقعیت زمانه خود او است؛ واقعیتی که شاهد دست هایی مداخله گرانه از جانب کلیسا، دولت و جامعه است. ما در ایران در این باب به اندازه کافی نیندیشیده ایم. عمده دانشگاه پژوهشی ما معطوف به بالا بردن استانداردهای کمّی و کیفی دانشگاه خدمتگزار بوده است و لذا درباره اینکه خود دانشگاه چگونه می تواند بر اساس یک الگوی متفاوت با حوزه های بیرون از خود کار کند کمتر اندیشیده ایم. در زماه ما، اندیشیدن به این موضوع، برخلاف زمانه کانت، لزوماً محدود به فلسفه نمی گردد و علوم انسانی، علوم اجتماعی، روانشناسی، اقتصاد و غیره را هم به کمک می طلبد.