پیازا، پلازا چیست؟ - تور اروپا ارزان

چندی پیش رییس کمیته معماری شورای شهر تهران در یکی از جلسات شورای شهر گفته بود که توسعه پلازاهای شهر تهران چندان در لایحه برنامه پنج ساله سوم شهرداری تهران مورد توجه قرار نگرفته است و جای خالی پلازاهای شهری در این لایحه احساس می گردد.

با وجود اینکه این روزها مجددا بحث احداث پلازا در شهر تهران و لزوم آن مطرح گردیده اما یک کارشناس شهری معتقد است که استفاده از واژه پلازا به صورت ناآگاهانه بوده، زیرا معادل فارسی پلازا در فرهنگ ایرانی همان میدان و میدانچه است و آنچه باید بیشتر به آن توجه گردد احداث میدان به جای فلکه است.

احسان رنجبر عضو هیئت علمی گروه شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس تهران در گفت وگو با خبرنگاران، با بیان اینکه واژه پلازا در ادبیات شهرداری تهران از زمان پروژه میدان ولیعصر به صورت جدی سر زبان ها افتاد، اظهارکرد: استفاده از واژه پلازا در این پروژه به صورت ناآگاهانه انجام شد چرا که معادل فارسی پلازا در فرهنگ ایرانی همان میدان و میدانچه است. در نتیجه محصول شکل گرفته در میدان ولیعصر نه پلازای غربی است نه میدانچه ایرانی. کلمه پلازا ریشه اسپانیایی دارد و مکانی است برای جمع شدن، گردهمایی، دیدارهای روزمره و تعاملات اجتماعی که ماهیت این فضا سکون است یعنی جایی برای درنگ و نشستن.

وی ادامه داد: هر فرهنگی در دنیا نیز اصطلاح خاص خود برای این چنین فضاهایی دارد؛ به طوریکه در ایران، کشوری چند فرهنگی، شهرهای مختلف واژه های خاصی همچون لرد در (یزد) و فتاحه در (کاشان) دارند که گونه هایی از پلازا یا میدان هستند. به عبارت دیگر می توان گفت خیابان و میدان به عنوان مهمترین فضاهای شهری مطرح هستند و بهتر است نهادهای مدیریت شهری در استفاده از واژه ها و مفاهیم آنها دقت بیشتری به خرج دهند.

این عضو هیات علمی دانشگاه، پیدایش پلازا را همزمان با نخستین دوره های تاریخ شهرنشینی دانست و گفت: نمونه های مرجع و شاخص پلازاهای اروپایی در قرون وسطی شکل گرفته و بعد از آن در دوره های بعدی چون رنسانس و...تکامل یافته است و بنا بر ادبیات و فرهنگ آن شهر، نامی بر روی آن گذاشته شد؛ به طوری که در اسپانیا پلازا، در ایتالیا پیازا و در ادبیات ما نیز میدان و میدانچه است و از مصادیق شاخص این فضاها در سه کشور ایران، ایتالیا و اسپانیا می توان به پیازا کامپو در سیه نا ایتالیا (Piazza del Campo)، پلازا مایور در مادرید اسپانیا(Plaza Mayor) و میدان نقش دنیا در ایران اشاره نمود.

در ایران بیشتر فلکه داریم تا میدان، نقش دنیا بهترین نمونه میدان در کشور

عضو هیات علمی گروه شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس تهران در ادامه صحبت هایش به مفهوم میدان و استفاده نادرست از واژه میدان در شهرهای ایران اشاره نمود و گفت: آنچه که فلکه نام دارد و محل تقاطع چند خیابان بوده و غلبه حرکت خودرو در آن است، از آن با نام میدان یاد می گردد. در حالی که باید گفت آنها میدان نیستند بلکه تنها فلکه هستند. البته در شهرهای جنوب ایران خصوصا در شهر شیراز از همان اسم فلکه استفاده گردیده است. در حقیقت می توان گفت این استفاده نادرست از واژه میدان در برخی فضاها، سبب به فراموشی سپردن مفهوم اصیل میدان گردیده است.

وی توضیح داد: میدان فضایی است که غلبه حرکت در آن غلبه پیاده باشد، البته ممکن است بخشی از آن به سواره یا به عبارت دیگر حمل و نقل عمومی اختصاص یابد؛ اما بیشتر حضور پیاده به چشم می خورد. از طرفی میدان محلی برای سکون، تعاملات اجتماعی، دیدارهای روزمره و چهره به چهره است که کاربری های مختلف، تجاری، سیاسی، اجتماعی، مذهبی و آیینی حول آن قرار گرفته و پاسخگوی نیازهای روزمره مردم است.

با این نگاه به میدان، عالی ترین نمونه میدان در کشور میدان نقش دنیا اصفهان است که نماد و نشان شهر ایرانی در دنیای معاصر است.

رنجبر در پاسخ به این سوال که اساسا چه فضاهایی برای احداث میدان مناسب است؟ گفت: میدان ها گونه های مختلفی دارند، برخی میادین می توانند در کنار ساختمان های مهم با کارنمودهای مختلف فرهنگی، اقتصادی و... شکل گیرند؛ زیرا فضای باز مختص به پیاده رو در کنار این ساختمان محل مناسبی برای شکل گیری میدان است. به طور مثال محوطه باز روبروی تئاتر شهر به دلیل وجود جریان زندگی اجتماعی روزمره، قرارگرفتن در تقاطع مسیرهای اصلی حرکتی، سکوهایی برای نشستن و اجرای نمایش های خیابانی نمونه خوبی برای درک درست مفهوم میدان و میدانچه در کلانشهری همچون تهران است. این فضا را می توان میدانچه تئاتر شهر نامید که حول یک بنای فرهنگی شکل گرفته است.

به گفته وی، میدان ها می توانند در اطراف بناهای تجاری شکل بگیرند؛ به طوری که در ورودی بازارها در سابقه شهرهای ایرانی میدان و میدانچه هایی شکل گرفته است. همچنین در دوره معاصر مجتمع های تجاری مانند مگامال ها نیز می توانند در ورودی خود یا محوطه اطراف خود نیز این فضا را داشته باشند که نمونه قابل درک آن مجتمع تجاری ارگ در تجریش با ایجاد فضای وسیع آمفی تئاتر سرباز است. این درحالی است که عمده مال ها در تهران که بدون برنامه همچون قارچ در گوشه های مختلف تهران جوانه می زنند، اساسا توجهی به فضای باز ورودی خود ندارند.

رنجبر اضافه نمود: با وجود اینکه گفته می گردد مگامال ها و مجتمع های تجاری ظرفیت این را دارند که در اطراف و محوطه هایشان میدان ایجاد گردد، اما بعضا دیده می گردد با گسترش این فضاها حتی یک متر هم به پیاده رو اضافه نمی گردد. به طور مثال در میدان صنعت با وجود ساخت مجتمع های تجاری متعدد اما به پیاده روها ذره ای فضا اضافه نگردیده و ضروری است شهرداری ها قوانین ویژه ای در نحوه ارتباط این مجتمع ها و فضای باز تدوین نمایند.

با وجود اینکه گفته می گردد مگامال ها و مجتمع های تجاری ظرفیت این را دارند که در اطراف و محوطه هایشان میدان ایجاد گردد اما بعضا دیده می گردد با گسترش این فضاها حتی یک متر هم به پیاده رو اضافه نمی گردد. به طور مثال در میدان صنعت با وجود ساخت مجتمع های تجاری متعدد اما به پیاده روها ذره ای فضا اضافه نگردیده و ضروری است شهرداری ها قوانین ویژه در نحوه ارتباط این مجتمع ها و فضای باز تدوین نمایند.این کارشناس شهری در ادامه اذعان کرد: میدان ها گونه های متنوعی دارند و می توانند در مکان هایی با ماهیت حمل و نقل مثل ورودی ایستگاه های راه آهن و متروها، ورودی مجتمع های مسکونی، در کنار خیابان ها جهت مکث، استراحت و... شکل بگیرند. در واقع هر جا بتوانیم امکان مکث و نشستن در یک فضای مختص عابران پیاده را فراهم کنیم گونه ای از میدان را می توان ایجاد کرد. حتی اگر این فضا از لحاظ مساحت کوچک باشد می توان آنها را فضاهای شهری کوچک و تعبیری از میدانچه ها دانست.

پارک های کوچک و محله ای را می توان در ترکیب با مفهوم میدان ایجاد کرد

رنجبر در بخش دیگری از صحبت هایش به ترکیب مفهوم میدان و پارک اشاره نمود و گفت: ترکیب پارک های کوچک کنار خیابان های اصلی با مفهوم میدان، الگوی مناسبی برای وضعیت امروز تهران است. به عنوان مثال پارک بهار شیراز در محدوده هفت تیر تهران نمونه خوبی از این ترکیب بوده که از دید من میدانچه بهار شیراز است؛ زیرا در این فضا پیاده رو بزرگتر گردیده و علاوه بر حضور مردم محله برای دیدارهای روزانه و مصاحبه و بازی بچه ها، در این میدانچه می توان مشاهده کرد که گروهی برای بازی شطرنج و تخته نرد، تاکسیرانان برای صرف ناهار در ظهر و رهگذران نیز برای توقف واستراحت در این فضا حضور یافته و وقت می گذرانند. به همین دلیل می توان گفت پارک های کوچک کنار خیابان های اصلی و پیاده روها ظرفیت این را دارند که تبدیل به پلازا یا میدان فعال شوند.

کارکرد فضای به اصطلاح پلازای ولیعصر، انتظار برای جابجایی است

عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در پاسخ به این سوال که آیا پلازای ولیعصر کارکرد یک پلازا را دارد و به هدف اصلی خود که تبدیل شدن به فضای فرهنگی بوده رسیده است یا خیر؟ اظهار کرد: باید از هر فضایی انتظاری متناسب با ماهیت آن را داشت. آن چیزی که از این فضا انتظار می رود گذر و جابجایی است. چرا که میدان ولیعصر (بخوانیم فلکه ولیعصر) در دهه های اخیر یکی از محل های اصلی برای رسیدن به دیگر نقاط تهران بوده و فضای ایوان انتظار نیز به واسطه عبور مسیر مترو شکل گرفته است. یعنی اساسا شکل گیری این فضا ماهیت حرکت و جابجایی دارد. محلی که بتوانید منتظر دوستتان برای رفتن به جای دیگری باشید یا اندکی به صورت موقت استراحت کنید. اما اگربخواهیم مفاهیم آیینی را به این فضا متصل نموده و نام آن را ایوان انتظار بگذاریم در صورتی که کارکردی متناسب با عنوانش نداشته باشد، بی فایده است. به عبارت دیگر کارکرد پلازا، ایوان انتظار در حد همان رفت و آمد است ونباید توقعی فراتر از آن داشت.

به گفته این کارشناس شهری این پروژه به وضوح نشان دهنده عدم درک درست از مفهوم پلازا و میدان بوده و متاسفانه این آفت بزرگی است که گریبان گیر مدیریت شهری ایران معاصر است. گونه ای از سطحی کردن مفاهیم در پروژه های امروز تهران به چشم می خورد که نمونه دیگر آن پیاده راه 17 شهریور است. چالش این پروژه ها زمانی آشکارتر می گردد که متولیان کوشش داشته اند مفاهیم مذهبی را به این پروژه ها پیوند بزنند.

باید در مفاهیم به ویژه در ذهن مدیران شهری بازنگری گردد

رنجبر در ادامه صحبت هایش با اشاره به اینکه باید بازگشتی دوباره به مفهوم میدان داشته باشیم و عموم مردم جامعه نیز به درک مشترک از مفهوم واقعی میدان برسند، گفت: تاریخچه میدان در ایران مربوط به زمانهای کهن است، اگر شاهنامه فردوسی را به عنوان یکی از روایتگرهای تاریخی زندگی درایران بدانیم، میدان جزو کلماتی است که از دوران باستان در این کتاب تکرار گردیده و واژه ای ایرانی است. این واژه در دوره معاصر نیازمند یک بازتعریف و بازشناخت است. در حقیقت باید به مفهوم وکارکرد درست هر واژه برسیم، چرا که استفاده نادرست از واژه ها مفاهیم را دگرگون می نماید.

به گفته این کارشناس شهری، آن چیزی که امروز از آن به عنوان میدان در کشور یاد می گردد به جز موارد محدود، فلکه هایی برای عبور ماشین ها است و این نشان می دهد که هنوز مفهوم میدان برای عموم جامعه ما ناشناخته است؛ اما اگر یک درک عمومی مشترک از یک فضای شهری ایجاد گردد تقاضا برای ایجاد آن نیز بالا می رود. لذا برای شکل گیری بیشتر این فضاها در تهران ابتدا باید نهاد مدیریت شهری (در همه سطوح) به درک روشن رسیده و جهت آگاهی بخشی به شهروندان در ارتباط با کارکرد میدان کوشش کند. به عبارت دیگر در شهری همچون تهران که پر از ماشین و آلودگی است در صورت رسیدن به یک تفاهم مشترک عمومی می توان به میدان ها و میدانچه های با کیفیت رسید؛ چرا که این فضاها، فضاهایی اجتماعی هستند و در مشارکت نظری و عملی مردم شکل می گیرند.